Na barkach autorów dodatku spoczął ogromny ciężar. Przyszło im przedstawić kraj, który przez wszystkie lata istnienia systemu WFRP pozostawał jedynie w wyobraźni grających. Krótki opis zawarty w podręczniku podstawowym to za mało, aby dobrze oddać charakter całej krainy. Dlatego oczywistym był fakt, że istniało tyle wizji Bretonii ilu MG prowadzących WFRP. Jak wiadomo, trudno jest zadowolić wszystkich, dlatego z niemałym lękiem zabierałam się za lekturę Rycerzy Graala.
Podręcznik wydano na kredowym papierze w pełnym kolorze, a strony zszyto, co w połączeniu z twardą okładką i wewnętrznymi ozdobnikami w postaci marginesów daje mu bardzo elegancki wygląd. Zdecydowanie, dobrze będzie wyglądał na półce kolekcjonera, pasując do reszty linii wydawniczej drugiej edycji Warhammera. Zresztą sama okładka dodaje mu sporo uroku. Prosta ilustracja jest bardzo czytelna i przejrzysta. Rycerski miecz nakryty sfatygowaną tarczą, która zachowała jednak swoje piękno i charakterystyczne zdobienia: złoty kielich oraz heraldyczną lilię. Wszystko na tle mapy Bretonii utrzymanej w kolorystyce ciemnego czerwonego wina. Bez zbędnych dodatków czy zdobień, czysty urok prostej kompozycji, do jakiej autor Mark Gibbons zdążył już nas przyzwyczaić okładką Dziedzictwa Sigmara czy Karak Azgal. Ilustracje wewnątrz suplementu są zróżnicowane, zarówno pod względem kolorystyki jak i stylu, ale dobrze oddają treść podręcznika wzbogacając naszą wizję Bretonii.
Tłumaczenie Rycerzy Graala stoi na wysokim poziomie. Szymon Gwiazda starał się jak najlepiej spolszczyć nazewnictwo związane z profesjami, kierując się przy tym uwagami fanów WFRP. Zarówno korekta jak i redakcja podręcznika są wykonane bardzo dobrze, trudno dopatrzyć się jakiś literówek czy błędów w układzie stron.
Dodatek został podzielony na dziewięć rozdziałów, z których każdy opisuje inny aspekt kraju i życia jego mieszkańców. Opatrzono go krótkim wstępem i przejrzystym spisem treści ułatwiającym orientację w zawartości podręcznika. Na końcu znajdziemy zaś indeks haseł odsyłający nas do konkretnej strony, na której znajdziemy interesujące nas zagadnienie.
Rozdział I prezentuje nam ogólne informacje o położeniu geograficznym i warunkach naturalnych Bretonii. Ponadto bliżej poznajemy jej mieszkańców, strukturę społeczeństwa, język i kulturę. Wszystko to wzbogaca kolorowa geo-polityczna mapa kraju. Oprócz podziału administracyjnego na księstwa, przedstawienia sieci rzek czy położenia gór i lasów znajdziemy tu zaznaczone najważniejsze lokacje związane z historią oraz niezwykłymi wydarzeniami. Kolejne rozdziały przynoszą nam dokładny opis polityki, wymiaru sprawiedliwości, religii, obyczajów, stanu rycerskiego i historii Bretonni. To ponad 60 stron pełnych ciekawych informacji i wiedzy wystarczającej do zrozumienia specyfiki narodowej kraju.
Księstwa Bretonii to siódmy, najobszerniejszy rozdział. Zawiera dokładny opis wszystkich czternastu księstw. Każde przedstawione jest według schematu: ludność, znaczące miejsca, przykładowi mieszkańcy i pomysły na przygody. Dodatkowo każde księstwo jest zaprezentowane na odrębnej mapie i ozdobione własnym godłem. To bardzo przydatna część podręcznika, do której MG będą wracali wiele razy. Zawarte w niej informacje wzbogacają grę w Bretonii, uzupełniają wizję polityki kraju. Pod tym względem Rycerze Graala przypominają znane nam już Dziedzictwo Sigmara, co wychodzi im zdecydowanie na dobre.
W rozdziale VIII znajdziemy dokładne zestawienie cech Bretończyków, które są zależne od pochodzenia z danego regionu kraju. Pozwala to na tworzenie bardziej zróżnicowanych bohaterów. Tu także zamieszczony jest opis nowych profesji podstawowych i zaawansowanych, związanych z kulturą Bretonii. A skoro to Rycerze Graala, to nikogo nie zaskoczy mnogość profesji związanych właśnie z wybrańcami Pani z Jeziora. Mamy tu Błędnego Rycerza będącego profesją podstawową i zaawansowanych Rycerzy Graala, Rycerzy Królestwa, Rycerzy Próby. Oprócz typowo rycerskich profesji przygotowano drogi wojowników dostępne dla bohaterów pochodzących z nizin społecznych (Pachołek, Zbrojny, Pasterz z Carcassonne) czy banitów, których w Bretonii kocha ciemiężony lud (Zakapturzony i Bezimienny). Ci, którym daleko do walki, powinni bliżej przyjrzeć się profesji Rozjemcy, Budowniczego i Starszego Wioski. Oczywiście, bohaterowie pochodzący z ojczyzny Pani z Jeziora mogą swobodnie korzystać z profesji przedstawionych w podręczniku głównym do WFRP.
Na końcu dodatku umieszczono zręcznie skonstruowany scenariusz pt.: Objawy zła. Nadaje się on zarówno dla bohaterów z Bretonii, jako typowo lokalna przygoda, jak i dla awanturników pochodzących z innych krain. W tym drugim przypadku będzie on dobrym wprowadzeniem do nowego kraju, przedstawiającym graczom klimat Ojczyzny Graala. Dobrym pomysłem jest dostosowanie przygody tak, aby była odpowiednio interesująca dla początkującej drużyny i zaawansowanych postaci. Osiągnięto to między innymi dzięki podawaniu rożnych statystyk przeciwników (podział na nowicjuszy i weteranów) oraz modyfikatorów do testów.
Lektura ponad 130 stron podręcznika przynosi nam sporo informacji. Jaki wyłania się z tego obraz? Zdecydowanie, Bretonia zaczyna się jawić nie tylko jako ojczyzna Graala, ale przede wszystkim jako ojczyzna sprzeczności. Bogactwo dworów, szlachetne tradycje rycerskiego stanu, ogromna religijność i szacunek dla wszystkiego co dobre, zderzają się tu z niesprawiedliwością społeczną, mrocznymi tajemnicami, biedą i zbrodniami możnych.
"Bretonia to kraj spokojny i sprawiedliwy, w którym każdy człowiek wie, gdzie jego miejsce. Twoje jest na stryczku" – słowa lorda Marronz wypowiedziane do schwytanego banity doskonale oddają charakter kraju funkcjonującego w ustroju feudalnym. Najbardziej odczuwalny podział, zgodnie z uświęconą tradycją, oddziela warstwę chłopstwa od szlachetnie urodzonych panów. Pomiędzy tymi dwoma światami istnieje ogromna przepaść – zarówno kulturowa, prawna, jak i finansowa. W oczach szlachty, czyli stanu rządzącego, chłopstwo zostało stworzone, aby służyć swym panom i jest ich własnością. Panowie mają ziemię, wioski, ludzi i trzodę. Nierzadko ta ostatnia bywa ważniejsza od chłopów. Kolejny wyraźnie charakterystyczny dla tego kraju podział ujawnia się w zakresie praw kobiet i mężczyzn oraz wyznaczonych im ról społecznych. Bretonki zostały zepchnięte na drugi plan, jakby były stworzone wyłącznie do ozdoby mężczyzn, prowadzenia domu i rodzenia dzieci.
Z tej niesprawiedliwości społecznej wpisanej na stałe w kulturę Bretonii wynika pewna komplikacja bliżej już dotycząca grających w WFRP. Mam na myśli brak możliwości swobodnego korzystania z profesji przedstawionych w dodatku. Dostęp do niektórych bywa ograniczony z powodu płci czy urodzenia postaci. O ile zaakceptowanie tego drugiego powodu jest jeszcze dość łatwe (wcześniejsze podręczniki zawsze zawierały ten element podziału), o tyle bariera związana z płcią jest już przesadą. Drogie graczki mogą sobie przeczytać cały rozdział o rycerstwie, docenić jego związek z religią, zachwycić się wizjami błogosławieństw Pani z Jeziora bądź prostotą kodeksu rycerskiego - ale na tym koniec! Na sesji zostaje im, co najwyżej, popatrzeć jak kolega prowadzi postać rycerza. A szkoda, bo ta profesja jest praktycznie kwintesencją podręcznika, sztandarem Bretonii. Czytając dodatek nabieramy wrażenia, że wszystko dotyczy tu właśnie stanu rycerskiego. Paniom pozostają dwie drogi – stworzyć sobie męskie postacie, bądź odgrywać kobiety przebrane za panów. Druga opcja jest nawet kusząca, daje ciekawe tło dla postaci i dużo możliwości ubarwienia historii. Niestety, nie jest to idealne rozwiązanie. Autorzy podręcznika wyraźnie zaznaczyli, że zwieńczenie kariery rycerskiej jest niedostępne dla kobiet, gdyż Pani z Jeziora odkrywa zawsze ową mistyfikację. I masz tu babo placek…
Rycerze Graala to obszerny dodatek, ale przede wszystkim, pełne kompendium wiedzy o jednym z najważniejszych sąsiadów Imperium. Autorzy zrobili wiele, aby przedstawić nam jak najciekawiej krainę, która do tej pory kształtowana była jedynie w naszej wyobraźni. I moim zdaniem zdecydowanie im się to udało. Poznajemy Bretonię o dwóch obliczach, doskonałą do prowadzenia epickich kampanii i snucia tajemniczych, przerażających opowieści. Dla miłośników Warhammera jest to lektura obowiązkowa.
